Kennis over kalk weer ophalen

Oude bouwmaterialen als kalk en leem mogen zich de laatste jaren verheugen in een toenemende belangstelling.

Niet alleen binnen de monumentenzorg, maar ook binnen het duurzaam bouwen en bij mensen die zich gewoon graag met natuurlijke materialen omgeven komen oude bouwmaterialen als kalk en leem weer meer in trek. Kalk is alleen niet zo simpel te verwerken.

“De opleving van de interesse in het bindmiddel kalk heeft alles te maken met de goede eigenschappen van het materiaal,” zegt ir. Michiel van Hunen, coördinator instandhoudingstechnologie bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. “Ook het groeiend besef dat het gebruik van compatibele materialen de beste manier is om schade aan het cultuurgoed te voorkomen speelt een rol. Compatibel betekent dan ‘passend’. Materialen die voor herstel of conservering worden gebruikt moeten aansluiten bij aanwezige materialen en omstandigheden.”
Volgens Van Hunen is het gros van de rijksmonumenten opgemetseld in kalkgebonden mortel. Daarom is ook voor de RDMZ bij de instandhouding van metselwerk het gebruik van kalkgebonden mortel in principe het uitgangspunt.
Van Hunen: “Een probleem is alleen, dat kalk een ruim begrip is. Geen kalkmortel is gelijk. Net zo min als de toepassing.”
Kalk wordt gebruikt voor metsel-, voeg-, pleister en sierstucwerk, zowel binnen als buiten en onder water of in de lucht. Mortel voor een vochtig trasraam vereist andere eigenschappen dan voor knipvoegwerk.
Het bindmiddel kalk kan worden gemaakt van kalksteen (hardsteen, marmer) of van schelpen. Wanneer het wordt gemaakt van kalksteen worden de eigenschappen van de steenkalk, die ontstaan na het branden en blussen van de steen, in belangrijke mate bepaald door de samenstelling van de kalksteen, maar ook door het branden en de wijze van blussen. Zo heeft steenkalk gebrand van zuivere kalksteen luchthardende eigenschappen. Dit noemt men vette kalk. Een onzuivere kalksteen met klei-achtige elementen heeft waterhardende (hydraulische) eigenschappen. Dit is dan de zogenaamde magere kalk.
Het type en de bereidingswijze bepalen niet alléén de eigenschappen van de mortel. De bereidingswijze en de eigenschappen van de toeslagstoffen (zand, het natuurlijke puzzolaan tras en het synthetische puzzolaan Amsterdams cement) en de manier waarop de mortel is bereid spelen een bepalende rol. Zo kan een mortel op basis van luchthardende kalk door het toevoegen van puzzolanen hydraulische eigenschappen krijgen. Het gaat zich dan gedragen als een waterhardende kalk, waardoor het bijvoorbeeld onder water kan worden gebruikt.
“Zeker zo belangrijk als de samenstelling van de mortel is de wijze van verwerking. Die moet naadloos aansluiten bij de eigenschappen van de mortel. Het is daarom belangrijk deze goed te kennen. Het toepassen van kalk gaat lang niet altijd goed juist door onvoldoende kennis.”